«Дін философиясы» атты 14-ші дәріс мақсаты дәрісті игерген студентке діннің этимологиясын, шығу тарихын, алғашқы формаларын, олардың түрлерін, сонымен қатар дүниежүзілік діндердің негізгі принциптеріне шолу жасап олардың басты ережелерін ажырата алуына көмектесу. Бұл дәрісті игерген студент діни релятивизмді ұғынып, оны кез-келген жерде сақтап жүру қажеттігін жақсы түсінеді. «Дін» термині «religio» деген латын сөзінен шыққан. Бұл терминнің неғүрлым мойындалатын нұсқалары Цицерон мен Лактанцийдің нұсқалары болып табылады. Цицерон бұл терминді «relegere» - «артқа жүру», «оралу», «қайта оқу», «ойластыру», «жинау», «аңдау», «қорқу» деген латын сөзінен жасаған және дінді «құдайдан қорқу», «қорқыныш» және «құдайларды құрметтеу», осы құрметтеуге қатысы бар барлық нәрсені мүқият ойлау ретінде сипаттады. Лактанций «religio» сөзі латынның «religare» - «алу», «буу», «байлау», «шырмау» сөзінен шыққан және байланыс, адамды Қүдайға қызмет еткенде және оған тақуалық арқылы бағынғанда біріктіретін дәнекер дегенді білдіреді деп санаған.
Танымал француз лингвисті Э. Бенвенист бастапқыда «religio» - бұл әрекетке түрткі болатын немесе салтты орындауға мәжбүрлейтін сезім емес, бұл адамды ұстап түратын күдік, қайсыбір әрекетке деген ішкі кедергі деген. «Қайта жинау», «жинау», «бастапқы түрге келтіру», «бұрын жасалған тандауды қайта бастау» - «religio» сезінің нақты мағынасы осындай. “Ол әр түрлі заттардың объективтік қасиеттерін немесе культтік практиканы емес, ішкі бейімділікті көрсетеді”, - деп жазады Э. Бенвенист. Тек христиан жазушыларында алғаш «per religio» созін «religare» сөзімен түсіндіру орын алады, «religio» сөзі тақуалық мағынасынан шығарылады, себебі Құдай адамды өзіне біріктіреді және өзіне тақуалық арқылы байлайды. Христиандықта «religio» сөзі адамның Құдайға тәуелділігі, адамның Құдай алдындағы міндеттері мағынасында түсіндірілген. Сөз семантикасының эволюциясы сөздік аудармаларда өз көрінісін табады. «Religio» термині сөздіктерде «бірдемеге ар-ұят түрғысынан карау» - «ішкі сезімде орныққан үяттың болуы», әсіресе, қасиетгі бір нәрсеге ар-ұят түрғысынан қарау, «діни сезім», «сенім», «діни кұрмет», «құдайды құрметтеу», «культ», «дін». Басқа мәдениеттерде латынның «religio» сөзімен сәйкес келетін терминдердің мағыналары басқаша. Санскритше «dharma», арий тіліндегі сіһаг – «бекіту», «қолдау», «қорғау», яғни ілім, ізгілік, ақылдылық, сипат, борыш, әділеттік, заң, үлгі, мұрат, норма, нысан, ақиқат, шарт, себеп, өлім тәртібі жоне т.б. мағыналарды білдіреді. Араб тілінде «din» деген атау қолданылады, ол алғашқыда исламға дейінгі кезеңде «билік», «бағыну», «әдет-ғүрыптар» дегенді білдірсе, кейінірек «Аллаға деген шексіз бағыну», «өзін-өзі Құдайға арнау», «діни бүйрықтарды орындау», «сенімнің шынайылығын жетілдіру» мағынасында қолданыла бастады. Қазақ тілінде де арабтың «дін» сөзі сол мағынада қолданылады, көбіне «сенім» сөзін баламалайды. Қытай тілінде латынның «religio» сөзіне «Сһіао» - «ілім» деген сөзі сәйкес келеді. Көне славян тілінде «сенім», «верство», «наным», ал орыс тіліндегі «религия» сөзі
XVIII ғасырдың басынан бастап қолданылуда.
Жалпы дінге берілген анықтамалар қатары тым көп. Солардың бірнешеуіне тоқталып кетейін. Э. Тайлор «Дін - бұл рухани тіршілік иелеріне деген сенім» десе, Дж. Фрейзер «Дін бойынша табиғат пен адам өмірінің бағытын басқаратын адамнан жоғары күштердің нәзіктігін немесе татуласуын түсінемін» деді, А.Н.Уайтхед «Дін сенуші адамдардың мінез құлқын қайта жасауға мүмкіндігі бар ақиқаттар жүйесі» деген тұжырым жасаса, А.Эйнштейн «ғылым Жаратушының жаратқандарын зерттейді» деп нүктесін қояды. Философияда дін өз алдына «дін философиясы» бөлімінде қарастырылады. Дін философиясы «дінтану» емес, екеуі мақсаттық тұрғыдан екі бөлек. Дін философиясының пәндік саласы діннің дүниеге көзқарастық проблемаларын зерделеу, діннің негізінде жатқан жалпы идеялар мен принциптерді зерттеу болып табылатынын түсіну маңызды. Дін философиясы – дінге философиялық түсіндірме және түсінік беретін философиялық ұғымдардың, ұстанымдардың, тұғырнамалардың жиынтығы.
Бұл тұғырнамалар алуан түрлі, ондағы дінді түсініктемелеу қайсыбір субординациялаушы ұстаным - натурализм, материализм, экзистенциализм, феноменология, герменевтика, прагматизм, позитивизм, лингвистикалық философия, психоанализ түрғысынан жүзеге асырылады. Дін феноменологиясы практикалық түрде өзара әрекет ететін, іске асырылып жатқан маңыздылығы мен мағынасына байланысты жеке адамдардың коммуникациясында болатын түсініктер, идеялар, мақсаттар, ниеттер, мотивтердің ара қатынасын белгілейді және осыны ескере отырып, дін құбылыстарының жүйелі сипаттамасын береді, оларды салыстыру негізінде жүйелейді. Дін тарихы уақыт кеңістігінде қозғалатын дін әлемін алуан түрлі қырынан суреттейді, әр түрлі діндердің өткенін нақты нысандары арқылы береді, бұрын болған және бүгін де бар сансыз көп діндер туралы ақпараттар жинақтап, оларды сақтайды. Философия діннің терең мәндік қасиетгерін ашады; әлеуметтану, психология, феноменология, тарих діннің әр түрлі келбетін және әр түрлі деңгейде қалай көрініс беретінін, әр түрлі діни феномендерде қалай байқалатынын коруге мүмкіндік береді. Дін философиясы - бұл діни дәстүрлермен байланысты тақырыптар мен тұжырымдамаларды философиялық зерттеу, сонымен қатар діни маңызы бар мәселелерді, соның ішінде діннің табиғатын, Құдайдың немесе түпкілікті шындықтың балама тұжырымдамаларын қарастыру, діни дүниетанымдарға балама болып табылатын секулярлық, натурализм сияқты дүниетанымдарды зерттеу мен бағалауды қамтиды. Нақтырақ айтқанда, дін философиясы философияның барлық негізгі салаларын қамтиды: метафизика, эпистемология, құндылықтар теориясы, тіл философиясы, ғылым, тарих, саясат, өнер және т.б. салаларға және оның мағыналарына шолу жасайды.
ДІН МЕН ӨНЕР. ДІН ФЕНОМЕНОЛОГИЯСЫ.
Дін мен өнер мәселесіне келер болсақ, бұл діни шабыт пен мотивтерді қолданатын және көбінесе ақыл-ойды рухани деңгейге көтеруге арналған көркем образдар. Қасиетті өнер суретшінің діни дәстүрі аясында салт-дәстүр мен діни тәжірибені, сондай-ақ рухани іске асыру жолының практикалық және жедел аспектілерін қамтиды. Өнер мен дін -бұл діни қызмет ретінде бейнелер мен мағыналарды құру арасындағы шығармашылық өзара әрекеттесумен айналысатын пәнаралық зерттеулердің жеке саласы. Терминнің жалпы қолданылуы діндердегі өнердің рөлін, орнын немесе тәжірибесін зерттеуді білдіреді. Шығармашылық өзін-өзі көрсету, қарым-қатынас және өзін-өзі анықтау тәсілі ретінде өнер адам өмірінің алғашқы аспектісі және дін эволюциясының анықтаушы факторы болып табылады. Көрінетін өрнек пен форма арқылы өнер антропикалық ұмтылыстарға, кездесулер мен әңгімелерге мән мен құндылық береді және сонымен бірге адамды қауымдастық, әлем және ғарыш көкжиегіне бағыттайды. Осылайша, өнер адамның жағдайын — шығу тегін, өмірін, өлімін және кейінгі өмірін көрнекі бейнелер арқылы түсінікті етеді. Шығармашылық пен мәдениетті ынталандыру ретінде дін рухани тәжірибе, рәсімдер мен мифология арқылы адамзатты құдайшылықпен байланыстыратын рухани импульс болып табылады. Тиісінше, өнер шындық пен сұлулық жолында визуалды архетиптер мен идеализацияларды қолданады, осылайша қасиетті көріністі және құтқару жолында рөлдік үлгілерді ұсынады.
Дін феноменологиясы - Эдмунд Гуссерль тұжырымдаған философиялық феноменологияға әсер еткен дінді академиялық зерттеудің әдіснамалық тәсілі. Діндердің тарихы мен дін феноменологиясы бір кездері "дін туралы ғылым", кейінірек "салыстырмалы дінтану", қазіргі уақытта дінді академиялық зерттеу, сонымен қатар «дінтану» деп аталып жүр. Дін феноменологиясы діни сыртқы көріністер туралы ойлау ретінде діни құбылыстарға немесе байқалатын мәліметтерге бағытталған дінді академиялық зерттеудің бір саласы болып табылады. Ол дін психологиясы, дін антропологиясы, дін әлеуметтануы және дін философиясы сияқты бірнеше ішкі пәндерге негізделген. Алайда, феноменологтардың пікірінше, діндерді таза социологиялық немесе психологиялық түсіндірулерге дейін төмендетуге болмайды. Олардың зерттеулері табиғатта түсіндірме емес, таза сипаттамалық болмысқа ие, дегенмен салыстырмалы түрдегі феноменологиялық әдіс адамның діни тәжірибесіндегі негізгі құрылымдарды, модельдер мен әмбебаптарды анықтай алады. Діннің феноменологиясы редукционизмге қарсы болса да, діни "көріністердің" танымдық сәйкестігін мойындаса да, бұл теология емес белгілі бір дүниетаным ішіндегі нормативті, метафизикалық тәсіл, дегенмен феноменология жасырын теология деп айыпталған, өйткені ол негізгі діни құбылыстар болуы мүмкін екендігі туралы ашық онтологиялық тұжырымдар жасайды. Дін феноменологиясының мақсаты - Гуссерльдің «Eidetic vision - эйдетикалық көзқарас" деп атағанына жету, яғни, Платоннан грек сөзі "эйдос", құбылыстың "ішкі мәні" дегенді білдіреді. Эйдетикалық көзқарас - құбылыстың мәнін интуитивті түсіну. Бұған екі әдіснамалық құралды қолдану арқылы қол жеткізіледі, бірі пікір білдіруден бас тарту, екіншісі сыни эмпатия.
Діннің алғашқы формасы деп оның мифологиядан ажыратылмаған және әлемді және оның айналасындағы ғарышты құрған және сақтаған жоғары табиғаттан тыс субъектілерге деген сенімге негізделген тұрақты рәсімдермен елестетуге болады. Дін адам өмірінің рухани аспектісімен, құдайлармен, әлемді құру, адамның әлемдегі орны, өлімнен кейінгі өмір, мәңгілік және осы дүниеде немесе келесіде қайғы-қасіреттен қалай аулақ болуға болады деген сынды мәселелермен айналыса отырып, әр халық өз Құдайын өздеріне ұқсатып, өз бейнесінде жаратқан. Сондықтан құдайлар көп болды, оны ғылым тілінде политеизм деп атады. Бұл турасында Ксенофан: «Адамдар құдайлар туады және киім, дауыстар мен формалар өздеріне ұқсас болады деп болжайды. Бірақ егер бұқалар, жылқылар мен арыстандардың қолдары болса немесе адамдар сияқты қолдарымен сурет салып, мүсіндей алса, онда жылқылар құдайлардың ат тәрізді бейнелерін, ал бұқалар өгіз тәрізді мүсіндерді салады» деді. Эфиопиялықтар құдайларды жалпақ және қара деп санайды; фракиялықтар көк көзді және қызыл шашты. Бір Құдай бар, құдайлар мен адамдар арасындағы ең ұлы, денесі немесе ақыл-ойы жоқ адамдар сияқты емес, бірақ ол көп болмауы керек» деп сенді. Сол сияқты, ежелгі адамдар ешбір Құдай адамның барлық қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды деп сенген. Сондықтан әрбір әрекетті қолдап отыратын өз құдайы бар деп көпқұдайлыққа мойынұсынды. Кейінне көпқұдайлық қарапайым адамдардың өмір сүруіне кедергі келтіре бастады. Монотеизм, яғни бірқұдайлық, әдепкіде ежелгі адамдар үшін тек пайғамбарларынан басқа мағынасы жоқ болып көрінді. Көптеген адамдар, кем дегенде, жазбаша және археологиялық деректер бойынша, көптеген құдайларға сенді, олардың әрқайсысы ерекше әсер ету саласына ие болды. Адамның жеке өмірінде оның қажеттіліктерін қамтамасыз ететін бір адам ғана емес, адам тұтастыққа жету және өмірді сақтау үшін көптеген адамдармен өзара әрекеттеседі деп түсінді.
Алғашқы діннің пайда болуы жайындағы ғылыми тұжырымдар қоғам өмірі мен рухани болмысы жайында ғылыми зерттеулер жүргізген философтар, әлеуметтанушылар мен дінтанушылар алғашқы діни жүйелер жайында түрлі тұжырымдар айтқан. Нәтижесінде, алғашқы діни жүйе ретінде, ғалымдар анимизм, тотемизм, натуризм, магия, фетишизм, паганизмдерді атайды. Аталмыш діндер негізінен көп тәңірлік (политеистік) сенімнен тұрады. Ғалымдардың айтуы бойынша, алғашқы қауымдық құрылыс уақыт өткен сайын мәдениеттілікке қол жеткізіп, соңында мәдениетті, өркениетті елге айналғаны секілді, діндер де алғашқыда көп тәңірліктен бастау алып, бертін келе, бір құдайға (монотеизм) сыйынудың қалыптасқандығын айтады. Анимизм – адамның өмірлік істеріне араласатын және адамға өз мақсатына жетуге көмектесетін немесе кедергі келтіретін сансыз «рухани әлемдердің» болатындығына деген сенім. Бұл тұжырымның мән-жайы эволюционист Эдуард Тайлор еңбектерінде біршама қисынды түрде талданады. «Анима» латынша «рух» деген ұғымды білдіреді. Яғни, анимизм дегеніміз жанды-жансыз тіршілік атаулыда болатын рухқа табынушылық. Тайлордың теориясы бойынша, жан ұғымы – жын шайтандар, түрлі рухтар және рухани мәндер тобына ортақ есім. Алғашқы қауымдық кездегі адамдар үшін ұйқы мен өлімнің маңызы зор еді. Олардың түсінігі бойынша ұйқы – рухтың тәннен шығып серуендеуі және тәнге қайта оралуы болса, өлім – керісінше, серуендеуге шыққан рухтың тәнге оралмауы болып табылады. Өлген адамдардың рухтарының ішінде жақсылары да, жамандары да бар. Анимистік теория бойынша алғашқы қауымдық құрылыстағы адамдар жаман рухтардың жаманшылығынан сақтану үшін жақсы рухтардан жәрдем тілеу арқылы рухтарға табынған. Осы тұста Тайлор сияқты эволюционизмге қызыққан бірқатар ғалымдарды атап айтсақ болады: Герберт Спенсер, Джон Мак-Леннан, Джон Лебок, Джеймс Фрейзер т.б. Американдық ғалым Льюис Морган да эволюционистер тұжырымдамасына өте жақын, ол "ежелгі қоғам", "адам отбасындағы туыстық жүйелер мен қасиеттер", "американдық тұрғындардың үйлері мен Үй өмірі" кітаптарын жазды. Өмірінің 40 жылға жуық уақытын ол үнді тайпаларын зерттеуге арнады, өзіндік мәдени өмір салтын зерттеп, үлкен және өте құнды тарихи материал жинады. Ол мәдениет тарихын кезеңдерге бөлуге айтарлықтай үлес қосты, адамдардың бірігуіне, қажетті бастапқы, бірақ өте іргелі байланыстар жасауға ықпал ететін өмірді ұйымдастырудың әмбебап нысаны ретінде отбасылық қатынастар мен туыстық тарихты ашты. Л. Морганның идеялары тез танымал болды, көптеген зерттеушілерге үлкен әсер етті.
Бәрімізге белгілі әлемдік үш дін бар. Буддизм, әлемдегі негізгі діндердің бірі, б.з. д. VI ғасырда Үндістанда пайда болды. Буддизм ілімі Қытай, Корея және Жапония арқылы орталық және оңтүстік-шығыс Азияға таралды. Бүгінде бүкіл әлемде буддистер бар. Буддизмнің негізгі ережелері «Дхарма», «Реинкарнация» және «Кармаға» тиесілі. Буддистер адамдардың медитация жасау және будда белгілеген өмір салтын дамыту арқылы азаптан арылуға мүмкіндігі бар деп санайды. Будда қайтыс болғанға дейін көптеген дәрістер оқыды. Оның ілімдері дхарма деп аталады. Буддизмдегі доңғалақ өте маңызды нышан, өйткені ол өмір мен өлім циклін бейнелейді. Буддистер өлгеннен кейін тіршілік иелері қайта туылады немесе жаңа түрге айналады деп санайды. Реинкарнация деп аталатын бұл шексіз қайта туылу циклі адам өмірінің тұрақты емес табиғатын көрсетеді. Христиандық - әлемдегі ең кең таралған дін, оның 2 миллиардтан астам ізбасарлары бар. Христиандық сенім Исаның туылуы, өмірі, өлімі және қайта тірілуі туралы сенімдерге бағытталған. Мұның бәрі жақтаушылардың шағын тобынан басталғанымен, көптеген тарихшылар бүкіл әлемде христиандықтың таралуы мен қабылдануын адамзат тарихындағы ең сәтті рухани миссиялардың бірі деп санайды. Христиандар монотеисттер, яғни олар бір ғана Құдай бар деп санайды және ол аспан мен жерді жаратты. Христиандар Құдай өзінің ұлы Исаны әлемді құтқару үшін жіберді деп санайды. Ислам діні 610-632 жылдар аралығында пайда болған әлемдік монотеисттік дін. Христиандықтан кейін дүниедегі ең көп таралған дін болып табылады. «Ислам» сөзі «бейбітшілік», Аллаһтың заңдарына «мойынсыну, бағыну» болып табылады. Ал шариғат терминологиясында «ислам» — толық мойынсыну, Аллаһтың алдында парыздарды орындау, одан басқа құдайларға табынбау болып есептеледі. Ислам дінін ұстанушы жан «мұсылман» деп аталады. Мұсылмандардың негізгі діни кітабы «Құран Кәрім» — классикалық әдеби араб тілінде. Аллаһ тарапынан түсірілген. Исламдық көзқарас бойынша, жаратушы Аллаһ әрдайым адамзат баласын тура жолға салып тұру үшін әр түрлі пайғамбарлар жіберіп отырған. Мұсылмандардың сенімі бойынша ең соңғы пайғамбар — Аллаһтың елшісі Мұхаммед. Ислам дiнi – тарихи ең соңғы дүниеге келген әлемдік дiн. Сондықтан бұл дiндегi аса үлкен басымдық – бiрлiк, бiрқұдайлық, ол – абсолюттi, оған ешқандай күмән келтiрiлмеуi керек. Бұл қағиданы мықты ұстаудың астарында осы уақытқа шейiн бытыраған көшпендi араб тайпаларының басын бiрiктiрiп, оларды бiр халыққа айналдырып, үлкен мемлекет құру қажеттiгi жатқан едi. Иудаизм мен христиандық дiн аз да болса «көпқұдайлықтың» сарқыттарынан әлі де болса арылған жоқ-ты. Ислам дiнiндегi «Алла тағаланы» алсақ, Ол адамнан тым алшақ, қаһарлы, қатал, адамды саналы пенде етiп жаратқанмен, өзiне ұқсас еткен жоқ.
СОПЫЛЫҚ ЖӘНЕ ДІН ФИЛОСОФИЯСЫ
Сопылық - исламдағы мистикалық-аскетикалық ағым, ол шамамен VIII ғасырда пайда болды. Сопылар өмірден баз кешіп тақуалық өмірді ұстанады, алайда олардың көпшілігі өмірді өзгерту, адам өміріне ыңғайлы ету және рухани қажеттіліктері бар адамдарға көмектесу, қолдау үшін өмір сүреді. Осыған байланысты исламдағы аскетизм мен мистицизмнің христиан, иудаизм, буддизм және индуизмдегі мистикалық-аскетикалық қозғалыстармен көптеген ұқсастықтары бар. Исламда әлемнің тұрмыстық қызығына қызықпайтын, өмірін толықтай құлшылыққа арнаған мистиктер мен аскетиктер "құдіретті болып есептеліп" — арабша «Авлия», қазақша «Әулие» деп аталады. Олар рухани жетілудің жоғары деңгейіне және Аллаһ мен әлем туралы білімнің жоғары деңгейіне жетеді. Бертін келе, олардың өздері табыну объектісіне айналады. Аллаһпен тікелей қарым-қатынас жасай алмайтын қарапайым адамдар оларды кейін Аллаһ алдында қолдап сөз сөйлейді деген үмітпен жүгінеді. Олар рухани және моральдық жетілуге қол жеткізген адамдар қарапайым өлімге, күнәға толы және мораль мен этика стандарттарын сақтай алмайтындарға қарағанда деңгейлері жоғары деп саналынады. Сопылардың көпшілігі, христиан монахтарынан айырмашылығы, отбасын құрды, өйткені пайғамбардың барлық ер адамдар өздерінің жұбайын тауып, қалыпты өмір сүруі керек деген нұсқауларына қарсы шығу қиын болды. Сонымен бірге, әйелі мен балалары сопылықты ең бастысы — Аллаға қызмет етуден алшақтатпауы керек. Рухани беделге ие сопылар көбінесе билеушілерге жүгінді, насихаттаушылардың міндетін алды, мұсылман халифатының провинцияларының әскери әкімшілігінің қысымшылығынан қорғаушы ретінде әрекет етті. Қоғам мен билікке сын исламдағы аскетикалық-мистикалық қозғалыстың ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан адам адасып кетпеуі үшiн, ол қоғам өмiрiндегi болуға тиiс тәртiптiң негiздерiн, адамның өмiрдегi жүрiс-тұрысының қағидаларын Мұхаммед пайғамбар арқылы құрандағы Шариғатта алдын ала берген және олар бұлжытпай орындалуы керек. Алайда ақиқат әрқашанда нақтылы, өмiр өне бойы өзгерiсте болғаннан кейiн, ресми мешiттiң бұлжымас қағидалары шынайы өмiрде әртүрлi қайшылықтарды тудырады. Сондықтан жаңа дiндi уағыздаушылар көп ұзамай, екi топқа бөлiнедi. Олардың бiрiн «абид» (Құдайдың құлы) десе, екiншiсiн «захид» (дәруiш) деп атады. Бiрiншiлерi дiннiң талаптарын ойланбастан бұлжытпай орындауға тырысса, екiншiлерi өз iзденiстерi мен тебiренiстерi арқылы Алла тағаланы жете түсiнуге, оған рухани жетiлу арқылы жақындасып, онымен қосылуға, сiңiсуге тырысты. Мiне, осы екiншi бағыт ислам дiнiнiң шеңберiнде сопылық ағымды тудырады.
Сопылық бағыттың белді өкілі Қ.А.Яссауи философиясында қойылған негiзгi мәселе – ол адам болмысы, ал оның өзiнiң екi жағы бар. Бiрiншiден, адам – дене, оның қажеттiліктерi өтелмей өмiр сүру мүмкiн емес; екiншiден, адам – рух, ол – оның басқа тiршiлiктермен салыстырғандағы негiзгi ерекшелiгi, баға жетпейтiн үлкен қасиетi. Бұл арада Қ.А.Яссауи адамның терең мәнiн үзiлдi-кесiлдi оның рухани тұңғиығынан iздейдi. Алла тағалаға жақындау жолы – пендешiлiктен арылу, нәпсiнi тыю. Қ.А.Яссауи бабамыздың даналығы – қоғамдағы күйзелiстен шығу жолдарын қайсыбiр зорлық-зомбылықтан, қантөгiстен, төңкерiстен iздемеуi. Қ.А.Яссауидiң қойған пендешiлiктi шектеу, нәпсiнi тыю, руханиятты жоғары ұстау, қанағатшылыққа келу мәселелерi бүгiнгi жер бетiндегi өмiр сүрiп жатқан адамзат қауымына өзiнiң өзектiлiгiмен танылуда. Әрине, арада сан ғасырлар өттi, өндiргiш күштер ол заманда түске де кiрмейтiн ғажап биiктiктерге көтерiлдi, бiрақ, сонымен қатар қоғамның рухани-адамгершiлiк саласы да сондай биiктiктерге самғады деп айта алмаймыз. Әл-Ғазали – мұсылман философиясындағы ең ірі тұлғалардың бірі. Әл-Ғазали туралы он зерттеушілердің көзқарастары өте әртүрлі, оларды жинақтап екі топқа болуге болады. Бірінші топ Әл-Ғазалиді философияның, атап айтқанда материализмнің, ғылымның және прогрестің ең нашар жауы ретінде бағаласа, екінші топ оны ең үлкен мұсылман теологы, мұсылман діни ортодоксиясының қорғаушысы деп санайды. Бірінші топқа Әл Ғазалидің «Философтарды теріске шығару» атты еңбегін негізге ала отырып, Ибн Рушдтың «Теріске шығаруды теріске шығару» еңбегі дәлел бола алады. Ғазали сопылықты зерттеп, бүкіл әлемге өзінің ықпалын жүргізетін Алланың қалауы шексіз еркі туралы негіз айтқан. Ғазалидің «Ихьә улуму әд-Дин» еңбегінің маңызы өте зор. Осы еңбегін жазудағы мақсатын автор былай түйеді: «Дін туралы білім өте керек, Алланы шынайы танығандар ғана оны анық білгендер. Бала үлкендер әрекеті туралы біле бермейді. Ересек адам болғанымен, ол ғалымның білгенін білмейді. Сол сияқты ғалым да сопыларға аян (илхам) арқылы берілетін білімнен бейхабар». Кейінгі ғалымдар Ғазалидің «Ихьә улуму әд-Дин» кітабын оқыған адам екі дүниеде де бақытты болады, өйткені оның пайдасы ақыретке дейін таусылмайды деген екен.
Дат теологы, жазушы әрі философ Сѐрен Кьеркегор өзінің шығармашылығында әр адамның бойында болатын қорқынышқа, оның мәніне христиандық тұрғыдан түсінік береді. Осы мәселеге арналған «Қорқыныш туралы түсінік» деген еңбегі формасы жағынан дидактикалық туынды. Ол осы шығармасын кекесінмен шығармаларының ішіндегі «ең жеңіл ұғынылатыны» деп көрсетеді. Онда қорқынышқа бастау болған алғашқы күнә туралы мәселе қарастырылады. Құдайдың пендесі Адамның күнәсі арқылы күнә әлемге енді, ал әр адамның күнәсі арқылы қорқыныш әрбір индивидтің санасына енеді. Бірақ қорқыныш күнәға әкелуі де мүмкін. Ең алғашқы күні – Адамның жасаған күнәсі қорқынышпен бірге өлімге баратын жолды да айқындады. "Дін туралы білімді, оны жек көретін адамдарға сөйлеу" еңбегімен танымал Шлейермахер дін туралы философиялық ілімді құру қажеттілігін тудырған алғышарттарды анықтады. Біріншіден, білімді қоғамда дінге деген теріс немесе немқұрайлы көзқарас бар, бұл Шлейермахерді діни адам ретінде осы жағдайға мұқият назар аударуға мәжбүр етеді. Сонымен қатар, ол өзінің "сөйлеген сөздерін" дінді "жек көретін" барлық адамдарға емес, олардың ішіндегі ең "білімді" адамдарға, ең алдымен романтиктерді - өз заманының ең ағартушы адамдарды білдіретінін баса айтады. Екіншіден, "білімді адамдардың" дінге деген мұндай жеткіліксіз қарым-қатынасының себебі - олардың нақты мән туралы жаңылысуы. Дін олардың көз алдында метафизика немесе моральдық әрекет ретінде. Шлейермахердің пікірінше, діннің табиғаты туралы осы екі көзқарас жалған; олар теорияны (метафизика) немесе практика (мораль) саласы болсын, адамның рухани іс-әрекетінің бір саласы шегінде дінді жабады. Шлейермахер діндер рух қызметінің ерекше, нақты діни саласына жатады деп санайды, оны "ұтымды теологиядан" және этикадан ажырату керек. Метафизика мен этика өзін-өзі қамтамасыз етпейді, сондықтан дін өзі үшін қандай да бір сыртқы негізді қажет етеді. Егер біз дін туралы "ұтымды" және "моральдық" идеялардан шығатын болсақ, онда "білімді адамдарға" тән оған деген жеккөрушіліктің өзі үшін жақсы себебі бар. Алайда, егер сіз осы жалған идеялардан бас тартсаңыз, дінге деген мұндай жеткіліксіз қатынасты болдырмауға болады, оларды дін адам рухы саласында тәуелсіздік алу құқығына ие болады деген көзқараспен ауыстыруға болады.Үшіншіден, дінге деген дұрыс емес көзқарасты өзгерту үшін, оны жалған түсіну негізінене ажыратып дұрыс түсінік беру керек. Тек осы жағдайда дін романтикалық идеологияда өз орнын ала алады. Сонымен қатар, Шлейермахердің пікірінше, дін бар және қабылданатын форманы айтарлықтай өзгерту керек, басқаша айтқанда, дінді метафизикалық және моральдық қабаттардан арылту керек. Қазіргі мәдениеттегі дінді бұрмаланған қабылдаудың теріс нәтижелерін жою үшін Шлейермахер ең алдымен реформатор болуға тырысады. Сонымен, дінді негіздеуді өзінің мақсаты деп жариялай отырып, Шлейермахер дінді объективті рухани шындық ретінде зерттемейді, өйткені ол романтизмнің мәдени контекстіне сәйкес келуі үшін оны құрастырады. Сонымен бірге, бір жағынан, дін мәдени тәуелсіздікке және тіпті белгілі бір маңыздылыққа ие болады, бірақ екінші жағынан, діннің бұл ерекшелігі оның метафизика мен моральдан алшақтап, таза сезімге дейін азаяды. Дін философиясы күрделі тақырыптардың бірі, оны тыңғылықты түсіну үшін дін философиясына қатысты әдебиеттерді оқу қажет.